Co po Spisku? - krótka polemika z Łukaszem Orbitowskim

Wczorajszy wpis na blogu Łukasza Orbitowskiego o Thomasie Ligottim wywołał niewielką kłótnię w Internecie. Przyznaję, że sam dałem się trochę ponieść emocjom, zwłaszcza że Orbitowski (którego książki – pragnę zaznaczyć – bardzo lubię i mam w pokaźnej ilości na półce), celem wykreowania pewnego mocnego obrazu literackiego, dość poważnie rozminął się z prawdą odnośnie do bohatera swojego wpisu. Co nie wynikało oczywiście ze złej woli autora, a z tego, że biografie artystów raczej nie są i nie powinny być przedmiotem szczególnego zainteresowania rozsądnych czytelników. Niefortunność notki Orbitowskiego polega na tym, że akurat w wypadku Ligottiego aspekt biograficzny jest bardzo ważny dla zrozumienia specyfiki emocjonalności jego pisarstwa i często stanowi klucz do pewnych idei, które Amerykanin przedstawia w swojej twórczości. Choć oczywiście idee te pozostają uniwersalne, nie osobiste.

Osobnym problemem jest to – i to, jak mi się wydaje, stanowiło dla Orbitowskiego impuls dla popełnienia tego bardzo emocjonalnego wpisu – czy idee, które przedstawia Ligotti można w ogóle zaakceptować, a jeśli tak, to co z nich wynika.

Trzeba powiedzieć uczciwie, że Ligotti w Spisku przeciwko ludzkiej rasie uczynił rzecz na swój sposób potworną: z maestrią właściwą skali swego talentu wsadził skalpel – a może nie skalpel, ile raczej, biorąc pod uwagę siłę wywodu – dłuto snycerskie dokładnie w to miejsce w głowie każdego z nas, gdzie niezależne od nas instynkty i uwarunkowania przyoblekają się w formę poglądów, o których zwykliśmy myśleć, że są owocem naszych wyborów i rozważań. Ligotti odbiera tym samym człowiekowi – nam wszystkim - podmiotowość, demaskuje ją jako fikcję. Lektura Spisku jest jak wejrzenie w ślad za marionetkowymi sznurkami wprost w otchłań, w którą one prowadzą; w absurdalną potworność, w której są zawieszone. A odsłoniętego horrendum egzystencji przecież nie da się odzobaczyć.

Spisek jest książką, po której - na pierwszy rzut oka - życie teoretycznie powinno być niemożliwe. Polski pisarz przyznaje, że z intelektualnego punktu widzenia niebywale trudno jest Ligottiego poglądom na życie odmówić słuszności. Tylko, że życie – jak konkluduje – samo w sobie nie jest procesem intelektualnym. I ta myśl jest słuszna, choć Orbitowski wyciąga z niej zupełnie inne dalsze wnioski. Życie dzieje się niezależnie od tego, co sobie o nim myślimy. Rzeka życia płynie nieustannie, być może zmącona krwią i ropą ginących i gnijących ciał tego świata, ale niezmącona naszymi ideami, naszymi wartościami i kategoriami, którymi ją opisujemy. Także nasze życie, będące częścią tego wielkiego nurtu trwa na ogół niezależnie od tego, co sobie na jego temat myślimy. Z tego zapewne, z tego silnego rozdźwięku pomiędzy tym, co można myśleć o życiu, a co można uczynić z życiem, wzięła się brutalna, witalistyczna tyrada, niczym cios z kontry, w desperacji wymierzony nieco na oślep, efektem czego uderza w osobę, a nie w ideę. Rzecz w tym, że rozdźwięk, który tak dotknął Orbitowskiego, nie istnieje. Bo co tak naprawdę można uczynić z życiem po przeczytaniu takiej książki jak Spisek przeciwko ludzkiej rasie?

Nic.

Z życiem nie można uczynić nic ponad to, co czynimy odkąd zaistnieliśmy jako samoświadomy gatunek. Czy podoba się nam ono, czy budzi w nas wstręt – ono będzie trwało. Planeta Ziemia jest chora na życie i będzie chora tak długo, aż problemu nie rozwiąże jakiś kosmiczny kataklizm. Być może Wszechświat roi się od planet zakażonych tą chorobą; ich zupełne wybawienie kryje się dopiero w śmierci cieplnej. Wie to z pewnością Orbitowski, ale wie to również Ligotti, który doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że wszechwładzy konieczności, które wynikają z bycia żywym, nie mamy szans się wyrwać, a już na pewno nie mamy szans jako zbiorowość, jako gatunek.

Wobec tej świadomości Ligotti nie zmusza nas, byśmy odrzucili życie, byśmy – jak Houllebecq pisał o Lovecrafcie – bez trwogi powiedzieli życiu wielkie Nie. I wbrew pozorom nawet nas do tego nie namawia. Jego postulaty, takie jak antynatalizm, mogą być rozpatrywane wyłącznie w bardzo osobistej, intymnej perspektywie etycznej. Ale i tutaj Ligotti nie próbuje zagadywać rzeczywistości, ponieważ dobrze zdaje sobie sprawę, że zbyt silnie podlegamy prawom przyrody. Jak przystało na pesymistę, nie ma w nim naiwności i arogancji, której wyrodnym dzieckiem jest pragnienie wpływu. Nie mamy wyboru, by odrzucić życie, by odmówić dołożenia swojej cegiełki do ciągłości ludzkiego trwania, jeżeli nie jesteśmy przez okoliczności zaprogramowani, by tak uczynić. Nie zbuntujemy się, jeśli wszechświat nie nakazał nam urodzić się do tego buntu. Buntu, który w istocie znaczy tyle samo, co poddaństwo, czyli nic. Nasze afirmacje są bez znaczenia, ale i nasze abominacje są także bez znaczenia. Ligotti po prostu odsuwa zasłonę, za którą kryje się pozbawiony oblicza lalkarz, pociągające za sznurki cień i ciemność. Odsłania i mówi: spójrzcie, to piekło jest wszystkim, co macie i co możecie mieć. Nigdy nie będziecie mieć nic innego i będziecie w nim trwać tak długo, jak ono będzie trwało. A później znikniecie, wy, mądre zwierzęta z bajki Nietzschego. Tylko tyle.

A my możemy się albo zaśmiać albo zapłakać. Albo wzruszyć ramionami. Pokiwać głową lub pokręcić. Możemy się nawet cieszyć. Bo w gruncie rzeczy co za różnica?